Хөлөнбуйр хотын зэрэглэлийн Соёлын биет бус өвийн “Монгол үндэстний хувцас засал”-ын төлөөлөгч өвлөн уламжлагч ба “буриад хувцас засал”-ын төлөөлөгч өвлөн уламжлагч А.Туяаг тэмдэглэв
Уран хүний бодол нь уран байдаг. Бодол нь уран болохоор бүтээлүүд нь гоц урлаг сайхан бүтээгддэг учиртай. Гарын ур, бодлын урнаар бүтээлээ урлаж, бүтээл нь улс орны эл уралдаанд дээгүүрт ордог.
Эвенки хошууны Шинэхэн зүүн сумын Бүрд гацаанд нутагтай Раднаагийн Туяа одоо Эвенки хошууны Үндэстний соёлын аж үйлсийн үйлс босгох хүрээлэнд “А.Туяа буриад хувцасны газар”- эрхэлж байна. Аав, ээжийнхээ дөрвөн хүүхдийн том нь болж заяасан тэрээр арван зургаан наснаасаа буриад оёдол эхэлж оёсон билээ. Аав нь нутаг усандаа нэртэй уран дархан хүн байж, эмээ нь, нагац ээж нь ч бүр уран оёдолчин хүн байсных байхаа тэр хархан багаасаа оёдолд онцын дур бахтай байж, хожим нь оёдлоор өөрийн мэргэжлээ хийж ажиллаад од болход гуч гаруй жилийн нүүрийг үзжээ. Аавынхан алдар “Раднаа” гэж бичигдээд “Ардан” гэж уншигддаг тул тэр өөрийгөө “А.Туяа” гэдэг.
2019 онд Хөлөнбуйр хотын зэрэглэлийн Соёлын биет бус өвийн “Монгол үндэстний хувцас засал”-ын төлөөлөгч өвлөн уламжлагч ба “Буриад хувцас засал”-ын төлөөлөгч өвлөн уламжлагчаар нэрдэгдсэн тэрээр голдуу буриад хувцас оёно.
Хурмын хувцас, энгийн хувцас, тайзны хувцас гээд… олон төрлийн хувцас оёдог. А.Туяа хувцас оёулахаар ирж буй бүх хүмүүсдээ хариуцлагтай ханддаг үүднээс хувцасны эсгэлт, оёдлоо бүр өөрөө төсөвлөж хийдэг.
—Хувцас эсгэхэд эсгүүрийн хэв загвар хэрэгтэй. Буриад хувцас нь өөр хувцаснуудаас ялгагдах нэгэн тал гэвэл өөрийн гэсэн хэв гэж байдаг. Буриадчуудын хуримаа хийсэн эмэгтэйчүүд өөрийн хэв загвартай байдаг мөртөө дээл оёулахаар ирэх олонх хүн бүр өөрийнхөө загвартай ирнэ. Зарим загвар нь байхгүй бол би өөрөө шинэ загвар зохион бүтээж өгдөг. Хуримаа хийсэн хүмүүс л өөрийн гэсэн загвартай болдог шүү. Буриад хуримын эмэгтэй дээл нь мөрөндөө хуниастай болж, урд талдаа татаастай болж, хойно талдаа татаасгүй болдог. Эмэгтэй хуримын дээл нь энгэргүй болж, ууж өмсөнө. Басгад нь мөрөндөө ямар ч хуниасгүй дээл өмсдөг. Гэхдээ энгэртэй, хойд талдаа татаастай. Гоёлын дээлээ бүр торгоор хийдэг. Үс хагалаагүй охид басгад хуримласан хүний хуучин хувцас заслыг ер өмсөж зүүдэггүй.Одоо харин тайзан дээр ч үзэсгэлэнд ч өмсөх болжээ. Буриад хувцас жилийн дөрвөн улиралдаа бүр ялгаатай. Хавар намартаа зузаан дээл, хөвөнтэй дээл, адил дээл, зундаа тэрлэг, халаад, борооны цув, өвөлдөө үстэй дээл, хурган дээл, дах гээд… олон төрлээр эдэлж өмсдөг. Буриад малгай ч гээд хэдэн төрлийн байдаг. Зундаа тойровч малгай, юүдэн малгайгаа өмсөж, анхны цас орж жаахан хүйтрэхээр халиуны үстэй малгайгаа өмсөнө.Өвлийн голд шилүүсний үстэй малгайгаа өмсөнө. Хавар намартаа бас шовгор оройтой хурган малгай өмсөнө. Шинэ хуримаа хийж байгаа хүн жилийн дөрвөн улирлын гээд хориод зах дээл хувцас оёулдаг шүү. Янз янзын эдээр хийдэг гэж ярьж суухад буриадын нэрт яруу найрагч, буриад хувцас заслын тухай шинжлэн судлаач На.Сэмжид гуайн хэлсэн “Буриадчуудын дээл нь өөрийн тод тодорхой онцлогтой юм. Үүнд эрэгтэйчүүд нь дээрээс доош хөх, хар, улаан зэрэг гурван өнгийн том эмжээртэй дээл өмсдөг. Энгэртэй дээл гэдэг юм. Бүсгүйчүүд нь хуримаа хийсэн эсхээрээ хамган (эхнэр) дээл, басган (хүүхэн) дээл гэх нэр бүхий дээл өмсөнө.Эхнэр дээл нь бүслүүрээрээ тасархай агаад элбэг их хормойг нь хумьж цээж хэсэгтээ залгасан мөртөө тохой, мөр, далны хэсгээрээ бүгд бас тасархай эсгэлгээтэй юм. Хүүхэн дээл нь зөвхөн бүслүүрээрээ тасархай бөгөөд татаас гэх чимэглэл нь бүс мэтээр биеийг нь ороосон байдаг. Буриадын хамган (эхнэр) дээлэнд ийм нэгэн домогтой.Эрт урдын цагт эр хүн хадамд гардаг байх үед, эрчүүдээ гэртээ тогтоох болж, уурга ташуураа бариад сайн морио унаад ‘төрхөм’-дөө буцдаг болсон гэнэ.Тэгэхэд нь аргаа барсан бүсгүйчүүд, бид гоё сайхан хувцас өмсвөл тэд маань орон гэртээ тогтох бол уу хэмээн нэг өдөр ямар хувцас өмсөхөө зөвлөлцсөн юм гэнэ.
Ингээд бурхан тэнгэрээс гоё хувцас гуйхаар болж, гуйсанд бурхан тэнгэрээс гоё дээл гарын тань алганд зураастай байна гэсэн байжээ. Ингээд буриад бүсгүйчүүд гарын алган зураасаараа төсөөлж гоё дээлтэй болсон гэдэг билээ” гэх буриад хувцас заслын тухай санаанд минь ар араасаа бууж байлаа.
А.Туяа хамаг олондоо нэг жилд 100 зах дээл урласан бөгөөд бүр өөрөө эсгэж, өөрөө оёсон юм. Тэр оёдлоороо бүх амьдралаа хангадаг. Ээж нь өвчлөхөд жил гаруй гар дээрээ асарч байсан ба одоо бие муутай хамаг бага дүүгээ харж харгалздаг зэрэг шалтгаанаас болж түүнд маш хичээнгүй чармайн ажиллах үе бий.
А.Туяа ганцхан улс дотроо уралдаанд оролцдог биш ээ. Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотод зохион байгуулагдсан буриадын соёл, урлаг, спортын “Алтаргана — 2010” наадамд “Буриад хувцасны шилдэг загвар ” шалгаруулах уралдааны уламжлалт хувцас заслын тусгай байрт шалгарч, “Алтаргана —2012” наадамд эсгийгээр буриад дээл хийж алтан медаль тоссон юм. Тэр багаасаа оёдлоос гадна ширмэл ширэхийг сурч байв. Харин эсгийрүүлэх мэргэжлийг 2011 онд Монгол улсын эсгий урлалаараа нэрт багш Долгормаа гуайгаас сурсан бөгөөд тэр мэргэжил нь түүнийг алтан медалийн эзэн болгосон юм.
“Алтаргана — 2014” наадамд эсгий урлалаараа мөнгөн медаль тосож, өөрийн гар урлал хийх мэргэжлээ олноо гайхуулсан билээ.
Тэр үргэлж уралдаан тэмцээнд оролцдог мөртөө 2013 онд арван нэгдүгээр удаагийн Хятад улсын монгол үндэстний хувцас заслын найр жич монгол үндэстний хувцас заслын их уралдаанд уламжлалт хувцас заслын урлан төсөвлөсөн гуравдугаар байрын шагнал хүртэж, “ 2015·тал нутгийн соёлын өвийн өдөрлөг” жич ӨМӨЗО-ны соёлын биет бус өвийн үзүүллэгт оролцсон. 2016 онд Найман муж орны хоёрдугаар удаагийн монгол үндэстний гар урлалын “Хэрлэн” хундага уралдааны оёдол урлалын хоёрдугаар байранд тодров.
2016 онд Эвенки хошууны “А.Туяа буриад хувцас засал”-ын ажиллах оффессийн багийхан “2016 баргужин гоо” Хятад, Орос, Монголын монгол хувцас заслын уралдааны “Монгол хувцас засал”-ын шилдэг байранд тодорч, шагнал хүртэв. А.Туяа ганцхан оёдлоороо л уралдаанд оролцдог биш. Тэр бас үргэлж гар урлалаараа уралдаанд оролцоно. Зарим уралдаанд бүр зэргээр оролцдог юм. Тэр 2016 онд Эвенки хошууны анхдугаар удаагийн үндэстний гар урлалын бүтээлийн уралдаанд буриад хувцас засал болон эсгий урлалын төрлийн хамаг шилдэг урлан төсөвлөсөн шагналыг хүртэж явсан нь түүнийг оёдол гар урлалдаа бүр сайн гэдгийг нь илэрхийлнэ.
Түүний ажиллах газар нь 2017 онд “Хөлөнбуйр хотын ядуугаас гаргах гарамгай эмэгтэйчүүдийн жишээ үзүүлэх суурин газар” болж, Хятад улсын эмэгтэйчүүдийн хөгжилтийн суурь мөнгөний нийгэмлэгээс түүнийг “Эхчүүдийн үйлс бүтээх эргэлтэт” -ийн өрхөөр сонгожээ. Улс орныхоо халуун дэмжлэгт үргэлж талархаж явдаг тэрээр 2017 онд “Буриад эсгий өлгөмөл хивс” бүтээлээрээ ХКН XIX их хурлын амжилттай явагдахыг баярлан угтаж, тэр бүтээл нь тал нутгийн хөвгүүд охид Эв хамт намтайгаа элэг зүрхний уяатай — ӨМӨЗО-ны уламжлалт гар урлалын шилдэг бүтээлийн уралдаан жич үзүүллэгт сонгогдсон билээ.
Түүний тэр уран бүтээл нь бас “ӨМӨЗО-ны ардын гар урлалын шилдэг бүтээлийн уралдаан”-нд хоёрдугаар байранд тодорч байлаа. Чармайлгынхаа ард гарч байж санаа нь амардаг А.Туяа 2018 онд XX Омен дэлхийн “Алтан лянхуа” дуу, хөгжим, бүжиг Соёлын биет бус өвийн их уралдаанд “Буриад хувцас засал” бүтээлээрээ мөнгөн медаль хүртлээ. заслын урлан төсөвлөсөн гуравдугаар байрын шагнал хүртэж, “ 2015·тал нутгийн соёлын өвийн өдөрлөг” жич ӨМӨЗО-ны соёлын биет бус өвийн үзүүллэгт оролцсон. 2016 онд Найман муж орны хоёрдугаар удаагийн монгол үндэстний гар урлалын “Хэрлэн” хундага уралдааны оёдол урлалын хоёрдугаар байранд тодров.
2016 онд Эвенки хошууны “А.Туяа буриад хувцас засал”-ын ажиллах оффессийн багийхан “2016 баргужин гоо” Хятад, Орос, Монголын монгол хувцас заслын уралдааны “Монгол хувцас засал”-ын шилдэг байранд тодорч, шагнал хүртэв. А.Туяа ганцхан оёдлоороо л уралдаанд оролцдог биш. Тэр бас үргэлж гар урлалаараа уралдаанд оролцоно. Зарим уралдаанд бүр зэргээр оролцдог юм. Тэр 2016 онд Эвенки хошууны анхдугаар удаагийн үндэстний гар урлалын бүтээлийн уралдаанд буриад хувцас засал болон эсгий урлалын төрлийн хамаг шилдэг урлан төсөвлөсөн шагналыг хүртэж явсан нь түүнийг оёдол гар урлалдаа бүр сайн гэдгийг нь илэрхийлнэ.
Түүний ажиллах газар нь 2017 онд “Хөлөнбуйр хотын ядуугаас гаргах гарамгай эмэгтэйчүүдийн жишээ үзүүлэх суурин газар” болж, Хятад улсын эмэгтэйчүүдийн хөгжилтийн суурь мөнгөний нийгэмлэгээс түүнийг “Эхчүүдийн үйлс бүтээх эргэлтэт” -ийн өрхөөр сонгожээ. Улс орныхоо халуун дэмжлэгт үргэлж талархаж явдаг тэрээр 2017 онд “Буриад эсгий өлгөмөл хивс” бүтээлээрээ ХКН XIX их хурлын амжилттай явагдахыг баярлан угтаж, тэр бүтээл нь тал нутгийн хөвгүүд охид Эв хамт намтайгаа элэг зүрхний уяатай — ӨМӨЗО-ны уламжлалт гар урлалын шилдэг бүтээлийн уралдаан жич үзүүллэгт сонгогдсон билээ.
Түүний тэр уран бүтээл нь бас “ӨМӨЗО-ны ардын гар урлалын шилдэг бүтээлийн уралдаан”-нд хоёрдугаар байранд тодорч байлаа. Чармайлгынхаа ард гарч байж санаа нь амардаг А.Туяа 2018 онд XX Омен дэлхийн “Алтан лянхуа” дуу, хөгжим, бүжиг Соёлын биет бус өвийн их уралдаанд “Буриад хувцас засал” бүтээлээрээ мөнгөн медаль хүртлээ. заслын урлан төсөвлөсөн гуравдугаар байрын шагнал хүртэж, “ 2015·тал нутгийн соёлын өвийн өдөрлөг” жич ӨМӨЗО-ны соёлын биет бус өвийн үзүүллэгт оролцсон. 2016 онд Найман муж орны хоёрдугаар удаагийн монгол үндэстний гар урлалын “Хэрлэн” хундага уралдааны оёдол урлалын хоёрдугаар байранд тодров.
2016 онд Эвенки хошууны “А.Туяа буриад хувцас засал”-ын ажиллах оффессийн багийхан “2016 баргужин гоо” Хятад, Орос, Монголын монгол хувцас заслын уралдааны “Монгол хувцас засал”-ын шилдэг байранд тодорч, шагнал хүртэв. А.Туяа ганцхан оёдлоороо л уралдаанд оролцдог биш. Тэр бас үргэлж гар урлалаараа уралдаанд оролцоно. Зарим уралдаанд бүр зэргээр оролцдог юм. Тэр 2016 онд Эвенки хошууны анхдугаар удаагийн үндэстний гар урлалын бүтээлийн уралдаанд буриад хувцас засал болон эсгий урлалын төрлийн хамаг шилдэг урлан төсөвлөсөн шагналыг хүртэж явсан нь түүнийг оёдол гар урлалдаа бүр сайн гэдгийг нь илэрхийлнэ.
Түүний ажиллах газар нь 2017 онд “Хөлөнбуйр хотын ядуугаас гаргах гарамгай эмэгтэйчүүдийн жишээ үзүүлэх суурин газар” болж, Хятад улсын эмэгтэйчүүдийн хөгжилтийн суурь мөнгөний нийгэмлэгээс түүнийг “Эхчүүдийн үйлс бүтээх эргэлтэт” -ийн өрхөөр сонгожээ. Улс орныхоо халуун дэмжлэгт үргэлж талархаж явдаг тэрээр 2017 онд “Буриад эсгий өлгөмөл хивс” бүтээлээрээ ХКН XIX их хурлын амжилттай явагдахыг баярлан угтаж, тэр бүтээл нь тал нутгийн хөвгүүд охид Эв хамт намтайгаа элэг зүрхний уяатай — ӨМӨЗО-ны уламжлалт гар урлалын шилдэг бүтээлийн уралдаан жич үзүүллэгт сонгогдсон билээ.
Түүний тэр уран бүтээл нь бас “ӨМӨЗО-ны ардын гар урлалын шилдэг бүтээлийн уралдаан”-нд хоёрдугаар байранд тодорч байлаа. Чармайлгынхаа ард гарч байж санаа нь амардаг А.Туяа 2018 онд XX Омен дэлхийн “Алтан лянхуа” дуу, хөгжим, бүжиг Соёлын биет бус өвийн их уралдаанд “Буриад хувцас засал” бүтээлээрээ мөнгөн медаль хүртлээ. 2019 оны 9-р сарын 14 — 16-ны өдөр болтол явагдсан Бээжингийн Олон улсын урлан төсөвлөх гэрээний ажиллагаа — 751 олон улсын урлан төсөвлөх баярт Эвенки хошууны үндэстний хувцас заслын танилцуулгын хурал жич Соёлын биет бус өвийн үзүүллэг хийж, шилдгээр тодров. 2019 онд Хөлөнбуйрын “Үндэстний гар урлалын урлах өрөө”-тэй болж энэхүү ажиллах өрөө нь мөн ч орон, улс гэж дээш шат дэвших замтай тул тэр одоо оёдлын ажлаа улам сайн хийж, мэргэжлээ улам дээшлүүлэн, шилдгийн шилдэг болохоор чармайж явна.
Уран оёдол, эсгий урлалын уралдаануудаар олон удаа хянагчаар явж байсан. А.Туяа “Би оёдлоо түргэн мөртөө сайн оёхыг өөртөө шаарддаг. Тиймээс халаадыг нэг өдөрт нэгийг гаргадаг. Тэгсэн ч оёдол бас гологдохооргүй дээ.Би малгай, гутал бүр оёж чадна. Манайханд малгай, дээл, гутал оёдог хүмүүс бүр тус тусдаа байдаг. Би голдуу дээл хувцас оёдог.Тийм дээ ч юмуу би торго, бүсийг хаа ч гэсэн хараад л аль нь шинэ гарсан, аль нь шинэ хээтэй гэдгийг бүр мэддэг” гэж өөртөө маш итгэлтэй ярина.
Үндэстнийхээ өв соёлыг хойч үедээ уламжилж явъя гэсэн зорилго бүхий А.Туяад сурах дур сонирхолтой. Ирсэн хүн бүхэнд мэддэг бүх зүйлээ зааж өгөөд суух нь жаргалтай санагдана.Учир нь оёдол гэдгийг албадаад биш, дур сонирхлоосоо сурах зүйл тул хотын зэрэглэлийн соёлын биет бус өвийн“ монгол үндэстний хувцас заслын төлөөлөгч өвлөн уламжлагч ба “Буриад хувцас засал”-ын төлөөлөгч өвлөн уламжлагч болсон түүнд гарын эрдмээ уламжилж явах нь хамаг чухал санагдаж, мөн ч идэр залуухан насандаа өөрийн гэсэн амжилтын дөрөөг жийж яваа А.Туяад үйлсийн харгуй нь өөд эсрэг, угтах ирээдүй нь гэгээн саруул байхын өлзийтэй зөгнөлийг дэвшүүлж сурвалжлагаа өндөрлүүлье!
Эх сурвалж: Хөлөнбуйр хотын Хам зуучлуурын төвийн Содбилэг, Бүрэнбаяр, Гялбаа, Цэнгэл, Яргуй, Насанцэцэг
DORNODMEDIA.MN